मिथकाबरोबरचा नाटकाचा प्रवास : प्रतीक्षा खासनीस

‘बोन बीबी’चे मिथक  

‘बोन बीबी’ च्या कथेकडे मी खेचली जाण्याची वेगवेगळी कारणे होती.  त्यातले सगळ्यात महत्त्वाचे कारण म्हणजे ‘बोन बीबी’ किंवा ‘बनदेवी’ हे या कथेतले आणि नाटकातले  मुख्य पात्र.

‘बोन बीबी’ ची ही कथा जिथे घडते, ते ठिकाण म्हणजे बंगाल आणि बांगला देशाच्या सीमेवर वसलेले ‘सुंदरबन’.  बोन बीबी सुंदरबनाची रक्षणकर्ती आहे, असे मानले जाते. तिथले लोक बोन बीबीला देवीच्या रूपात पाहतात. ती फक्त देवी नाही, तर तिच्यासाठी ‘मुस्लिम देवी’ अशी अजब संज्ञा आहे. बीबी हा शब्दही सामान्यतः मुस्लिम धर्मातील स्त्रियांसाठी वापरला जातो. अगदी नास्तिक मुसलमान किंवा कोणत्याही धर्मातल्या लोकांना हे माहिती आहे, की मुस्लिम धर्मात मूर्तिपूजेला स्थानच नाही. त्यामुळे हिंदू धर्मात असतात तसे देव आणि देवी मुस्लिमांच्यात असण्याचा संबंधच नाही. मुस्लिम धर्मात फक्त अल्लाला मानतात. असे असताना सुंदरबनात ही ‘मुस्लिम देवी’ कशी तयार झाली असेल? या कल्पनेने मला पार हलवून सोडले. याबद्दलची माहिती शोधत असताना मी अजूनच या गोष्टीत गुरफटत गेले. इथले लोक असे मानतात, की ‘बोन बीबी’ काली किंवा दुर्गेचे रूप नाही; तर ती मुस्लिम आहे. निसर्ग आणि माणूस यांना बांधून ठेवण्याचे आणि त्यांच्यात सुसंवाद निर्माण करण्याचे काम ही बोन बीबी करते. स्वतःच्या अस्तित्वाने माणूस आणि निसर्ग काही वेगळे नाहीत, आपण सगळे निसर्गाचाच एक भाग आहोत हे सांगत राहते. यातला देवी हा भाग सोडला तर ती मला निसर्गाचे एक रूप वाटते. 

ना. धों. महानोरांच्या कवितेत निसर्ग जसा  मानवी रूप घेऊन समोर येतो; तरीही त्यातील संवेदना, विभ्रम हे निसर्गाचेच असतात. तसेच काहीसे मला या पात्राविषयी वाटते. सभोवताली  एकमेकांच्या भावना दुखावल्या जाण्याच्या असंख्य घटना घडत असताना सुंदरबनात मात्र निसर्ग, माणूस, धर्म हे जोडून ठेवणारी बोन बीबी आणि तिला मनोभावे मानणारी तिथली माणसे ही मला एकमेवाद्वितीय घटना वाटत आली आहे. 

‘बोन बीबी’ची लोककथा कशी उदयास आली असेल ह्याचा अभ्यास करताना मला समजले, की ही लोककथा तयार व्हायला कारणही असेच आहे. सुंदरबनमधील ‘गरीबी’ आणि ‘भीती’. त्यांना मिळणाऱ्या तुटपुंज्या निधीमुळे आणि तुटपुंज्या शिक्षणामुळे, तिथले बहुतांश पुरुष/स्रिया एकतर मासेमारी किंवा खारफुटीत लाकूड, मध आणि मेण गोळा करणे अशी कामे करतात. ज्यांच्याकडे जमीन आहे ते मशागत करण्याचा प्रयत्न करतात; परंतु, बहुतेकदा जमिनीत वर्षातून एकदाच मशागत करता येते. उर्वरित वर्षात खारफुटी हे उत्पन्नाचे एकमेव साधन आहे. वाघ, साप यांच्या हल्ल्यांसाठी जमीन किंवा पाणी खुले असतात. या जंगलात बरेच वाघ आहेत आणि या वाघांनी माणसे मारल्याच्या अनेक घटनांची नोंद आहे. इथे ‘बाघ बिधोबा’ म्हणजेच वाघामुळे झालेल्या विधवा अशा नावाचे गावही आहे. वाघाच्या रूपात माणसांना ‘दोख्खिन राय’ कडून मारले जाते आणि याला इथले लोक वाईट शक्तीचे प्रतीक मानतात, असेही संदर्भ या कथेत आढळतात. या वाईट शक्तीपासून रक्षण करण्यासाठी कोणीतरी विश्वासार्ह व्यक्ती हवी. अशी व्यक्ती इथे, बोन बीबी देवी आहे. तुम्ही कोणत्याही जाती-धर्माचे असा देवी तुमचे रक्षण करेल, अशी खात्री इथल्या लोकांना वाटते. ही सगळी वर्षानुवर्षे सांगितल्या जाणाऱ्या आणि यावर निर्विवाद विश्वास ठेवणाऱ्या मिथकाची ताकद आहे. 

‘बोन बीबी’ची गोष्ट   

कोणे एकेकाळी सुंदरबनातील सर्व बेटे खारफुटीने झाकलेली होती आणि दोख्खिन रायचा त्यावर पूर्ण ताबा होता. त्याकाळी मानवी वस्तीत दोख्खिन राय वाघाचे रूप घेऊन माणसांना मारत असे. एकदा बोन बीबी आपला भाऊ शाह जोंगोलीबरोबर अरब देशातून आली. या जंगलावर नियंत्रण ठेवण्याचे काम तिच्यावर सोपवण्यात आले होते. पुढे बोन बीबीने दुखे नावाच्या अनाथ मुलाला दोख्खिन रायच्या तावडीतून वाचवले होते. इथल्या लोकांचा असा विश्वास आहे, की जंगलातही योग्य प्रकारे प्रार्थना केल्यास बोन बीबी त्यांना वाघांपासून वाचवू शकते. बोन बीबीकडून मानवी वस्तीचे संरक्षण केले जाईल आणि दोख्खिन रायचे जंगलावर नियंत्रण असेल. बोन बीबी आणि दोख्खिन रायच्या कथांची अनेक रूपे आपल्याला आढळतात. या कथा विविध भागांत सांगितल्या जात असल्यामुळे प्रत्येक कथेत विविध प्रतीके आहेत, कथेची विविध रूपांतरे आहेत. आधुनिक काळात अमिताव घोष यांनी आपल्या द हंग्री टाईड या कादंबरीत बोन बीबीला सहजपणे गुंफलेय. जंगल, अधिवास आणि आधुनिकता यामध्ये  बोन बीबी चे स्वतंत्र अस्तित्व जाणवत राहते. कथेतील स्त्री, अत्यंत कमालीची गूढता आणि स्वतंत्र अस्तित्व असणारी पात्रे, त्यांच्यामधले नाट्य; यामुळे मी बोन बीबी वर आधारित नाटक करायचे ठरवले खरे; पण हा एवढा आवाका नाटकात कसा बांधायचा हा प्रश्न होता. मग संहितेवर काम सुरू झाले. 

नाटकाची संहिता

आम्ही केलेल्या नाटकाचे नाव, ‘आलोर गान‘ म्हणजे ‘प्रकाशाचं गाणं’. 

‘आलोर गान‘ची संहिता-बांधणी करताना, कथा वाचताना ज्या प्रतिमा मनात उमटल्या त्यांचा वेध घेणे आणि माणूस-पात्रांद्वारे त्यांना मूर्तरूप देण्याचे मोठे आव्हान समोर होते. मी वाचलेल्या बऱ्याचशा बोन बीबीच्या कथांत बोन बीबी, दोख्खिन राय या पात्रांना देव किंवा दानव अशाच रूपात दाखवले गेलेय; पण, नाटकात असे करणे मला पटत नव्हते. त्यांना मानवी स्वरूपात आणणे मला जास्त योग्य वाटत होते. संहिता विकसित करताना नाटकाची कथा बदलत गेली. मूळ कथेतले बोन बीबीचे मुस्लिम असणे यावर बऱ्याचदा भर दिला जातो; पण आम्ही संहितेत तिचा धर्म कसा वेगळा आहे यापेक्षा तिचे म्हणणे, माणूस आणि निसर्गाबद्दलचा दृष्टिकोन, स्त्री म्हणून तिने नेतृत्व करणे, एकटे राहण्याचा निर्णय घेणे, समभवाची (म्हणजे?) भावना या मुद्द्यांना केंद्रस्थानी ठेवले. आपल्या आयुष्यात आपण एखाद्याबरोबर धर्म बघून नाते न ठेवता त्याच्याकडे माणूस म्हणून पाहतो. तसेच मला या संहितेत करावे असे वाटले.  तेच दोख्खिन राय या पात्राबाबत. या पात्राला कायम कथेत दानव किंवा रागीट म्हणून पाहिले जाते. माणूस म्हणून संहितेत ह्या पात्राला मूर्त रूप देताना तो करत असलेला थयथयाट कोणत्या प्रकारचा आहे, त्याच्या अशा वागण्याची कारणे शोधणे गरजेचे होते. ह्या पात्राचे निसर्ग, आधुनिकता याबद्दलचे म्हणणे संहितेत मांडले आहे. त्यासाठी त्याला भावनेच्या विविध छटा दिल्या आहेत. मूळ कथेत छोटे असलेले हे पात्र नाटकात मोठी भूमिका बजावते. या सगळ्या काल्पनिक पात्रांना मानवी रूप देण्यासाठी त्यांना तशा लकबी देणे तर आलेच; पण, त्यांच्या स्वतंत्र स्वभावाबरोबर त्यांच्या तोंडून बोलले जाणारे संवाद, आशय पोहोचवणे फार गरजेचे होते. 

बोन बीबी ही लोककथा असल्यामुळे याचे सादरीकरणही लोककलाप्रकारातच असावे, असा माझा आग्रह होता. एखादा लोककलाप्रकार आवडणे वेगळे आणि त्यावर आधारलेली संहिता लिहिणे वेगळे. संहिता लिहिताना मोठा प्रश्न होता तो भाषेचा. मला ओळखीचे असलेले लोककलाप्रकार मुख्यत्वे महाराष्ट्रीयन आणि कथा मात्र बंगाली. अशा वेळी दोहोंची सांगड घालून कथेला न्याय देण्याचा प्रयोग महत्त्वाचा होता. मग मी दोन्हीचा वापर करायचे ठरवले. महाराष्ट्रातली बतावणी आणि बंगाली गाणी, वाद्ये, भाषा वापरायची ठरवली. मी स्वतः आणि नाटकात काम करणारे इतर कलाकारही कोल्हापुरातले असल्यामुळे नाटकाची भाषा कोल्हापुरी वापरायची ठरवली. इतर लोककलाप्रकारांत असतो तसा भाषेचा मोकळेपणा यामुळे मला मिळाला. फक्त बोन बीबी, दोख्खिन राय प्रमाण भाषेत बोलतील, असे वाटले. ही पात्रे सार्वत्रिक असल्यामुळे कोणती एका लकबीची भाषा त्यांच्या तोंडी नको, असे आम्हाला प्रामुख्याने वाटत होते. बंगाली भाषेसाठी बंगालमध्ये  नाटक करणारे तरुण कलाकार सूर्या, ऋतुपर्णा बिस्वास, शोवन दास यांची खूप मदत झाली. या दोन भाषांचा वापर, हा ठरवून घेतलेला निर्णय होता. नाटकाची सुरुवात आबूराव, बाबूराव, छबूराव यांच्या बतावणीने आणि नंतर गाणी, संगीत करत मुख्य कथेला सुरुवात, असा ढाचा तयार झाला.